پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟

پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟

ساخت و تولید افزونتر، بالاتر رفت .تنوع در تولید و نیاز بشر به این تولیدات در گسترش اقتصاد کشورها ،سبب پیدایش دو کالا،. با ثبات نسبی ارزش که مورد قبول اکثریت

در حدود سه هزار سال پیش از میلاد در شهرهای مصر و بین النهرین استفاده از طلا رایج شد ،با گذشت زمان و رونق داد و ستد و در همان زمان در دنیا ،شروع به استفاده

از ابزاری به نام پول به جای سنگ و صدف و پوست حیوانات و ساخته هایی چون چاقو و سرنیزه استفاده گردیدکه سالها رایج بود و بارها مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفت

بدین ترتیب که شمشهای طلا و نقره به سکه های کوچک و مختلف تبدیل و سپس هر حاکم بر روی آن مهر مخصوص خود را می زد که در قلمرو جغرافیایی خود به کار می

برد ، یکی از نخستینها کشورها لیدی بود . هرودت، تاریخ نگار سده پنجم پیش از میلاد می نویسد :در میان مردم و ملتهایی که می شناسم مردمان لیدی نخستین کسانی هستند که

برای مصرف خود از زر و سیم سکه زدند. هر چند که گفته می شود آنها مهاجرین یونانی بودند در خدمت دولت لیبی و در واقع جهانیان این بزرگترین اختراع،پس از

اختراع خط را مدیون یونانیها می باشند. ناگفته نماند که با اکتشافاتی که اخیرا در کشور هند انجام شده ،سکه هایی به دست آمده که به سه هزار سال پبش از میلاد بر می گردد.

با روی کار آمدن هخامنشیان و فتح لیبی به دست کورش بزرگ ، سرزمین لیبی و کارگاه سکه زنی آنها ،بخشی از قلمرو هخامنشیان شد . در دوران داریوش اول ،اولین سکه -

ای که در ایران رواج یافت به نام (( دریک))ضرب زده شد و همچنین سکه ای دیگر از جنس نقره بود. با ساخت سکه ،نقش پول فلزی یا سکه ،در بازارهای مختلف و

مبادلات و معاملات ، روز به روز مهم تر و جدی تر می شد. در محیط پر آشوب دوران گذشته ،حمل و نقل مقادیربالایی از سکه ،خطراتی را به همراه داشت و بازرگانان مجبور

به استفاده از دستنویسهایی برای انجام معاملاتشان بر آمدند ،این شیوه موجب گسترش حرفه ای شد که صرافی نام گرفت و صاحبان این حرفه ،

واسطه عملیات پولی ، بین تجار و بازرگانان در داخل و خارج از کشور بودند جالب است بدانید که عملکرد این پیشه و حرفه یعنی صرافها ،مقدمه ای شد برای اختراع و نشر

پول کاغذی . بدین ترتیب که در روم باستان ، صرافها دست نوشته هایی را در اختیار مشتریان خود قرار می دادند که این اسناد به اعتبار صراف صادر کننده آن دست به

دست می گشت و عملا نقش و وظیفه پول سکه ای رایج آن زمان را انجام می داد . گردش این اسناد صادر شده از طرف صرافها ،رویه ای شد برای پایه گذاری سیستم پول

طبق تحقیقات انجام شده ،چینی ها اولین مردمانی بودند که از پول کاغذی در دادو ستدهایشان استفاده کردند چرا که اولین تمدنی بودند که سال صد میلادی با

استفاده از موادی چون کتان ، کنف، بامبو و پوست درخت توت ، به تولید کاغذ دست یافته بودند و شروع به نوشتن اسناد بدهی و بستانی بر روی کاغذ و پوست گوزن می -

کردند که ضمانتی بود برای مبادلات بلند مدت . بدین ترتیب اسکناس جایگزین بسیار سبک تری به جای هزاران سکه شد که در عملیات و مبادلات بزرگ ،بین مناطق مختلف

راحتی حمل و نقل اسکناس سبب شد تا بازرگانان با مراجعه به خزانه دولتی ،سکه های خود را با اسکناس معاوضه کنند،نشر ، توسعه و گسترش پول کاغذی در روزگاران

پیشین ، به شکلهای گوناگون ، دارای نقش و وظایف خاصی بود و اینگونه شد که امروزه پول، بدون کوچکترین تامل و فکری و کاملا به عنوان یک امر پذیرفته شده تلقی می

شود،راه پر پیچ و خم و مسیری بس دراز و طولانی را ،در گذر سده ها و سالها پشت سر گذرانده تا به آنچه امروز شاهد هستیم رسیده است ، بله پول اختراع شد و یکی از

اختراعات بزرگ و شگرف و کم نظیر بشر گردید و به بسیاری از جنگها ، نبردها و مناقشات تمدنهای نخستین و مشکلات در مبادلات کالا پایان داد و به عنوان یکی از

مهمترین رخدادهای تمدن بشری ، توانست انقلاب بزرگی را ایجاد کند چرا که امکان تعیین ارزش کالا بر اساس واحدی که مورد قبول طرفین معامله باشد به دست آمد .

همانگونه که کوتاه رفت با تصرف لیدی توسط دولت هخامنشی ، ایرانیان نیز به ساخت کارگاه ضرب سکه در زمان کورش بزرگ اقدام کردند. داریوش سوم پولی ضرب کرد

که محلّی نبود و ارزش و اعتبار کشوری داشت . نخستین سکه ای که از دوران دیرین ایران به یادگار مانده از زمان پادشاهی داریوش است و شهرت جهانی دارد و از زر

ناب ساخته شده است . حکام این دوره فقط اجازه ضرب سکه با نقره را داشتند و ضرب زرّین آن در انحصار مرکز کشور و داریوش بود . پس از فتح یونان به دست سپاه

ایران ،واژه درم در ایران برای سکه رایج و متداول شد که از واژه دراخم یونانی برگرفته شده است و بعدها اعراب این واژه را از ایرانیان وام گرفتند که تا به امروز ،وجود

دینار را در کشورهای عربی شاهد هستیم . پس از غلبه اسکندر ،دیگر سکه طلا ضرب نشد و در دوره اشکانیان و سلوکیان هم ،جنس سکه ها از نقره و برخی از برنج و مس

بود . در دوره و عصر صفویه ،سکه از سه جنس طلا ، نقره و مس ضرب می شد که ضرب سکهء طلا فقط در جشنهای نوروزی بود و (( شاهنشاه )) نام داشت ، سکهء

شاهنشاهی در میان مردم رواج نداشت چرا که ارزش زیادی داشت و آنرا اشرافی یا اشرفی نیز می گفتند . سکه نقره ای هم ((عباسی ))خوانده می شد. در دوره نادر شاه ،واحد پولی به

نام (( نادری‌)) به وجود آمد . وقتی به زمان سلطنت قاجار در ایران می رسیم ،به تومان هم می رسیم ،چرا که واحد پول در ایران به (( تومان ))تغییر نام داد و از طلا ساخته

می شد ، تومان واژه ای ترکی مغولی است با تلفظ تُمن که به معنی ده هزارآمده و در تقسیمات لشکری ارتش نیز به کسی که فرمانده ده هزار نفر بود تومان باشی یا امیر

تومان می گفتند .واحد کم ارزشترو نقره ای نیز «شاهی» نامیده میشد . تومان طلا نخستین بار در زمان فتحعلیشاه ضرب شد که در دوره ناصرالدین شاه از وزن آن کاسته شد.

در زمان حکومت فتحعلیشاه سکه نقره جدیدی به نام ((صاحبقران )) نیز ضرب زده شد و شاهی مسی کم ارزشترین پول این زمان بود.

دوزاری هم ضرب شد ،به طور کلی تومان از طلا ، قران نقره ، و شاهی از مس بود .پولهای رایج از جنس نقره و تا اوایل دوره پهلوی نیز متداول بودندولی تا این زمان هرگز طلا پشتوانه ضرب سکه نبود

ریال یا تومان؟

نصرالله حدادی، یادداشتی درخصوص حذف سه و یا چهار صفر از پول ملی و تبعات وجود آزاردهنده صفرهای اضافی در اذهان مرم نوشته و برای انتشار در اختیار ایبنا قرار داده است.

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نصرالله حدادی ـ طی سه دهه گذشته، همراه با رشد افسارگسیخته تورم هر ساله، هر از چندگاه شاهد چاپ اسکناس‌ و چک‌پول‌های جدیدی بوده‌ایم، با ورود این اسکناس‌ها و چک‌پول‌ها به بازار و گردش آنها، شاید از این رهگذر ارقام ناچیز جلوه کنند و گرانی‌ها به چشم نیایند! مسئولین امر چاره را در این کار دیدند که با حذف سه و یا چهارصفر، بتوانند پول ملی را تقویت نموده و آثار و تبعات وجود آزاردهنده صفرهای اضافی را بدین‌گونه از اذهان بزدایند. حالا این چاره کار هست و یا نه، من تخصصی در این باره و تبعات آن ندارم و نمی‌توانم اظهارنظر بکنم، و فقط می‌توانم با نگاهی مختصر به تاریخ ضرب سکه و چاپ اسکناس در ایران، این آگاهی را به عزیزان خواننده و هموطن بدهم که، هرچند در روزگاری نه چندان دور، مردم حاضر به تعویض سکه‌های نقره و طلای خود با «پول کاغذی» نبودند، اما امروز، هر اسکناسی که تبدیل به سکه شود، به یقین خود گویای کاهش ارزش پولی ملی خواهد بود و آخرین سکه‌ای که از سوی بانک ملی ضرب شد، همانا پانصدتومانی، و یا همان پنج هزار ریالی است، و حال آن که در سال‌های ابتدای پیروزی انقلاب ضرب سکه یک ریالی نیز صورت می‌گرفت و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل، و حاصل آن هم کاهش ارزش ریال است در برابر ارزی‌های خارجی.

البته نباید فراموش کنیم که، این امر، از زمانی که ما ارتباط مالی با دوّل بزرگ دنیا پیدا کردیم، هموار وجود داشته و کافی است به ضرب‌المثل زیر توجه فرمایید: حرفش مناتی ندارد! یعنی چه؟ منات، واحد پول روسیه تزاری بود و بعد از تأسیس بانک استقراضی روسیه در ایران ـ سال 1269 شمسی ـ در رقابت با بانک شاهنشاهی انگلیسی‌ها، چنان ارزش پول ملی ایران را در دوره شاه بی‌کفایت قاجاری پایین آوردند که تجار ایرانی در داد و ستد خود، فقط منات روس‌ها را به کار می‌بردند و حاضر به معامله با پول ایرانی نمی‌شدند و تا بدانجا این عمل پیش رفت که، هر تومان ایرانی را به راحتی نمی‌پذیرفتند و این منات روس‌ها بود که ملاک خرید و فروش بود و اگر تاجری قول خرید و یا فروش جنسی را می‌داد باید با منات روسی، این معامله انجام می‌شد، وگرنه: حرفش مناتی نداشت، و برای آن اعتباری نمی‌توانستند قائل شوند!

آن‌گونه که از ظواهر امر برمی‌آید، حذف سه و یا چهار صفر، از چک پول‌ها آغاز شده و سال گذشته بر روی چک پول‌های پانصدهزار ریالی ـ که بعضاً آبی رنگ بود و نشان گنبد مطهر امام رضا (ع) را داشت ـ سه صفر با رنگ سبز چاپ شده بود و در پشت و رو پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟ آنها، عدد 500.000 درج شده بود. اما در چک‌پول‌های چاپ شده برای سال 1400، چهار صفر نارنجی، در بالا و عدد 50 در پایین، در کنار قله دماوند، خودنمایی می‌کنند، و این یعنی حذف چهار صفر، و صد البته این مهم در مورد اسکناس‌های نارنجی‌رنگ پنجاه‌هزار ریالی و سبز رنگ یکصد هزار ریالی، مصداق نیافت و به شکل سابق به چاپ رسیدند و باید منتظر بمانیم و ببینیم در آینده، چه ترفندی برای حذف سه و یا چهار صفر این دو اسکناس خواهد شد؟

تاریخ ضرب سکه در ایران، به چندین هزار سال می‌رسد و ایضاً چاپ اسکناس نیز بیش از هفت قرن پیش، تحت عنوان «چاو» باب شد. مبدع این کار گیخاتو، برادر ارغوان شاه مغولی، که به علت ریخت و پاش، دیگر نمی‌توانست از فلزات گران‌بها ـ طلا، نقره، مس و نیکل ـ سکه ضرب کند، بود. او دستور داد در جمادی‌الآخر سال 693 قمری (672 شمسی، یعنی 728 سال پیش) وزیرش صدر جهان زنجانی چاو [چاپ] را باب کند و برای این کار یرلیغی (دستور) رسمی صادر کرد و تنها مدت کمی این چاو در بازار گردش داشت و پس از او، به تاریخ پیوست.

در سال 1266 شمسی، بانک شرق جدید، که مرکز آن در هندوستان بود، توسط انگلیسی‌ها، شعباتی چند در تهران و شهرستان‌های کشورمان به راه انداخت و دو سال بعد، با تأسیس بانک شاهی پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟ بارون ژولیوس دورویتر، اسکناس را باب کرد و مبلغ اسکناس‌ها یک تومانی، دو، سه، ده، بیست و پنج، پنجاه، صد و پانصد و بعضاً هزار تومانی بودند. لازم به توضیح است که در مورد چاپ اسکناس به مبالغ پانصد و هزار تومان، شک و تردید وجود دارد و ارزشمندترین اسکناس صدتومانی بود و شاید اصطلاحاتی مثل «کوچه صدتومانی» و «گل صدتومانی» بیان‌کننده همین ادعا باشند.

علاالدینی، بهرام؛ سکه‌های ایران، از طاهریان تا خوارزمشاهیان، 438 صفحه وزیری، انتشارات فرهنگ سرای میردشتی، چاپ اول، 1394، مشهد.

حتماً شعر معروف «مست و هشیار» پروین اعتصامی را خوانده‌اید. این شاعره گرانمایه، در بیتی از این قطعه شعر، می‌گوید: گفت: دیناری بده پنهان و خود را وارهان، گفت: کار شرع، کار درهم و دینار نیست. دینار، تصحیف شده دناریوس، یا دیناریوس یونانی‌هاست که گویا برابر با عدد ده بوده است و این کلمه در دیار اعراب رواج یافته و حتی به ایران هم آمده است، چه این که سکه ده‌شاهی را، پنجاه دینار می‌گفتند.

دانگ، پشیز، یمینی، محمودی، تنگه، چاوشاهی، قران، غازبگی، نادری، پاپاسی، قروش، سیم، زر، درم، درم و دینار، فلس، فلوس، مسکوک، آقچه، غین، چندک یا جندک، بیستی، محمدی، غاز، اشرفی، پناباد، ربعی، پشیز، پاپتی، پاپاسی، هزاری، عباسی، و . از جمله اسامی و اصطلاحات آشنا، مرتبط با سکه و پول می‌باشد.

اشرفی واحد پول شاه عباس صفوی و معادل سکه‌ای طلا بود به وزن 18 نخود (و یا سه چهارم مثقال). غاز، واحد پول محمدشاه قاجار بود که خود را غازی (جنگجو) ملقب ساخته بود و پس از او، چنان بی‌ارزش شد که، عموم مردم برای تعیین عیار آن، کناره‌های سکه را به دندان گرفته و اصطلاحاً «گاز می‌گرفتند» و با چاک چاک شدن آن، تبدیل به «شندرغاز» می‌شد و کم بهاترین سکه رایج روزگار خود شد و از آن زمان هر چیز بی‌ارزشی را به «شندر غاز» نیرزیدن، مثال می‌زدند.

واحد پول ایران، در دوره قاجار تومان بود و در دوره پهلوی اول، به ریال تبدیل شد. تومان، لغتی مغولی به معنای ده‌هزار بود و ریال یا رئال، به معنای پادشاهی است. مسکوکات رایج در ایران، چنین بودند:
ده‌شاهی، معادل نیم ریال، و مساوی با پنجاه دینار بود.
دوشاهی، معادل صنّار
چهارشاهی، یا دو صنّاری، معادل یک عباسی
نیم‌شاهی، معادل یک پول، حتماً ضرب‌المثل: صنار بده آش به همین خیال باش را شنیده‌اید، و ترانه معروف سیدجواد بدیع‌زاده را به خاطر دارید: یکی یه پوله خروس!
در برخی از شهرهای کشور‌ گاهی بعضی واحدهای مسکوکی رایج می‌شد و در خراسان و آذربایجان، پناباد، سکه رایج بود و آن نیز برگرفته از سکه نقره‌ای بود که ابراهیم خلیل‌خان، رئیس ایل جوانشیر، در پناه‌آباد و یا همان قلعه شوشی (چچن امروز، و محل به قتل رسیدن آغامحمدخان قاجار) در آنجا مضروب کرده بود.

سامان‌دهی برای چاپ اسکناس و ضرب سکه، چون در دست عمال روس و انگلیس در ایران بود، در دوره قاجار از قوه به فعل نیامد و هرکس دارای طلا، نقره، مس و یا نیکل بود، آن را به ضرابخانه می‌برد و براساس عیار تعیین شده، آن را تبدیل به سکه می‌کرد. در این راه، با کاستن از عیار فلزات مذکور و تقلب در آن، این‌گونه سکه‌ها، در بازار خریداری نداشت و «بازار از سکه می‌افتاد» و این در حالی بود که سکه‌های طلایی و نقره‌ای، پول سفید و مسی و نیکلی، پول سیاه می‌گفتند، و ضرب‌المثل: پول سفید، برای روز سیاه خوب است، از همین امر سرچشمه گرفته بود.

با تأسیس بانک ملی، سرانجام در خرداد سال 1311 حق انتشار اسکناس با پرداخت غرامت به بانک شاهی انگلیسی‌ها، در انحصار این بانک درآمد اما بانک شاهی با آن که قراردادش در 14 بهمن 1327 در ایران پایان یافته بود، همچنان در امور مالی ایران دخالت می‌کرد، و سرانجام در ساعت 12 روز چهارشنبه هشتم مردادماه سال 1331، با دستور دکتر محمدمصدق، نخست‌وزیر وقت، به تمامی عملیات بانکی، این بانک انگلیسی برای همیشه پایان داده شد.

در مورد دخالت روس‌ها در ایران، که از سال 1269 شمسی آغاز شده بود، در سال 1300، طبق معاهده دوستی ایران و شوروی، بانک مذکور منحل و در بانک کشاورزی ادغام شد و عملیات بانک استقراضی روس‌ها نیز پایان یافت.

قائینی، فرزانه؛ سکّه‌های دوره صفویه، 176 صفحه وزیری، انتشارات پازینه، چاپ اول، 1388، تهران.

از چرخه خارج نمودن اسکناس‌های باطله، و مسکوکات کم‌ارزش، همواره از سوی دولت‌ها اعلام می‌شد. و پس از پیروزی انقلاب، تا آنجا که به یاد دارم، تا سال 1365 اسکناس‌های رژیم پهلوی، در جریان بود، و سرانجام، کلیه آنها با جانشین نمودن اسکناس‌های جدید، به نام جمهوری اسلامی ایران رایج شد و با تعیین ضرب‌الاجل، اسکناس‌های دوران پهلوی جمع‌آوری شد.

به دو نمونه از آگهی‌های سالهای نه چندان دور، برای جمع‌آوری مسکوکات کم ارزش، و یا خارج از چرخه بانکی توجه فرمایید.
روزنامه اطلاعات در تاریخ پانزدهم آبان‌ماه سال 1316، خبر زیر را منتشر نموده بود: «پیرو آگهی منتشره در آغاز سال جاری بدین وسیله مجدداً به استحضار عموم می‌رسد: پول‌های خرد قدیم، ذیل: 1ـ یک دیناری و دو دیناری مس. 2ـ پنجاه دیناری و صد دیناری نیکل سابق (یک شاهی و دوشاهی) و 5 و 10 و 25 دینار نیکل. 3ـ پنج و ده و 25 دیناری مسی (شاهنشاهی سابق) تا آخر سال 1316 به کلی از جریان خارج می‌شود.»

حال خودتان محاسبه بفرمایید، که مسکوکات،‌ چقدر ناچیز بودند و در زمان خود، تا چه اندازه، ارزش داشتند و در داد و ستدها و معاملات، دست به دست می‌شدند.
این مسکوکات، همچنان در درست مردم، رواجِ بازار بود و در ششم بهمن‌ماه سال 1332، بار دیگر بانک ملی این اطلاعیه را در روزامه اطلاعات به چاپ رساند:
«طبق اطلاعاتی که از بانک ملی ایران کسب گردیده است، از چندی قبل به علت عدم احتیاج به پشیزهای 25 دیناری، جمع‌آوری پشیزهای مزبور شروع شده و تاکنون مقدار زیادی از پول‌های 25 دیناری توسط بانک ملی و شعب آن جمع‌آوری و پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟ از جریان خارج گردیده است و حدود شصت هزار ریال پشیز 50 دیناری ضرب و به جریان افتاد و پول‌های نیکلی یک ریالی و دو ریالی که سفارش به آلمان داده شده، به جریان گذاشته می‌شود».

رودی مته، ویلم فلور، پاتریک کلاوسون؛ تاریخ پولی ایران، از صفویه تا قاجاریه، ترجمه دکتر جواد عباسی، 382 صفحه پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟ وزیری، چاپ اول، انتشارات نامک، 1396، تهران.

امروزه، گرچه «کارت بانک» اصلی‌ترین محل جابه‌جایی وجوه می‌باشند و این کار به سهولت (صد البته در صورت اصطلاحاً شارژ آن) صورت می‌گیرد، اما کاهش ارزش پولی ملی، طی سه دهه گذشته همواره طبقات متوسط و فرودست را تحت فشار قرار داده و آن‌گونه که مقامات سازمان آمار کشور، در نخستین روز اردیبهشت 1400 اعلام داشتند، تورم نقطه به نقطه از فروردین 99 تا فروردین 1400، قریب به پنجاه درصد بوده، و حتی این میزان تورم طی دو ماه اسفند 99 به فروردین 1400، کاملاً محسوس بوده،‌ و بر مسئولین فرض است، تا نگذارند، پول ملی بیش از این‌ آسیب ببیند، هرچند که نباید از تحریم‌های حداکثری ظالمانه آمریکا و همدستانش، و گرفتاری پانزده ماهه کرونا، به سادگی گذشت.

اسکناس، یا همان پول کاغذی در زبان فرانسوی آسی‌نیا، و نزد روس‌ها به صورت آسیگ ناتسیا، نامبرده می‌شود و کاهش ارزش تدریجی آن، به ضرر کشور است، و می‌باید در کنار حذف تدریجی صفرها، و تغییر نام آن از ریال، پول کاغذی چگونه رواج پیدا کرد؟ به تومان، علاج نهایی برای آن پیدا کرد. پول، و یا همان ئوبولوس یونانی‌ها، و اسکناس به قول فرنگی‌ها، در روزگار ما، اگر وجود داشته باشند، چه بسا گره‌گشا باشند، به شرط این که ارزش آنها، هر روز دستخوش دست‌انداز نشود.
زنده‌یاد سیداشرف‌الدین گیلانی، در «بحر طویلی» جالب و در عین حال دردآور، از کاهش ارزش اسکناس در دوره قاجار، گفته است:

ای اسکناس ای اسکناس ای اسکناس
برده از مرد و زن هوش و حواس
کسب را یکباره مختل کرده‌ای
اهل تهران را معطل کرده‌ای
تو همان بودی که با صد عزّوناز
گاه منصب دادی و گاه امتیاز
مایه تجار بودی اسکناس
رونق بازار بودی اسکناس
تو همان بودی که دزدان شرور
جمع کردند از تو ملیان و کرور
خائنین خاک وطن بفروختند
تا که مشتی اسکناس اندوختند
اسکناسا روح بخشا بوده‌ای
باعث سیر و تماشا بوده‌ای
تو همان بودی که اندر کیف‌ها
داشتی تعریف‌ها، توصیف‌ها
تو همان بودی که شوخ مه‌جبین
در حضورت سر نهادی بر زمین
حجره تجار روشن از تو بود
کوچه و بازار گلشن از تو بود
اسکناس ای شیره جان اسکناس
بهتر از یاقوت و مرجان اسکناس
مایه عیش جوانان از تو بود
ماهی و مرغ و فسنجان از تو بود
هر مسافر را بهنگام سفر
در سبکباری رهاندی از خطر
در سفرها حِرز بازو بوده‌ای
با جواهر هم‌ترازو بوده‌ای
سیم و زر بود از غلامان رَهَت
لعل و مروارید خاک دَرگَهت
پس چرا این روز ها جیمبو شدی
مفتضح با چوچو و هوهو شدی
مبلغی از قیمتت کم می‌کند
بلکه از اسم تو هم رم می‌کند
بهر یک تومان قران با طمطراق
می‌شود ده سر شکسته با چماق

به امید تثبیت قوت پول ملی در سال جدید و کاهش وابستگی به چاه‌های نفت و عدم خام‌فروشی دیگر ثروت‌های زیرزمینی ایران زمین، باشد که با حذف صفرها، گامی در این راه برداشته شود.

ارز فیات (Fiat currency) چیست؟

همان گونه که می‌دانید، این روزها، بحث و تبادل اطلاعات در رابطه با ارزهای دیجیتال بسیار پر طرف‌دار است. ارزهایی که در حال جایگزین شدن با پدران خود، برای مبادلات مادی، مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این مقاله، تیم توکن باز قصد دارد در رابطه با ارزهای فیات صحبت کند. شناخت هر چه بیشتر پیشینه ارزهای فیات، به ما کمک می‌کند تا زمینه‌سازی‌های ارزهای دیجیتال را بهتر درک کنیم. پس با ما همراه باشید.

مفاهیم کلی:

ارز فیات چیست؟

ارز فیات را می‌توان این‌گونه بیان کرد که واحد پول رایج هر کشور محسوب می‌شود. به طور مثال: واحد پولی کشور ایران ریال و آمریکا دلار است. نکته‌ی جالب درمورد این ارزها آن است که اگرچه اغلب مردم بر این باورند که پشتوانهٔ ارزهای فیات فلزات گران بهایی چون طلا و نقره محفوظ در خزانه داری هر کشور محسوب می‌شود، اما آنان هیچ‌گونه پشتوانه‌ای ندارند. کلمهٔ فیات (Fiat) برگرفته از یک کلمه با ریشه‌ی لاتین بوده که معنای آن ” باید بشود” می‌باشد.

باید بر این موضوع واقف آییم که اعتبار و ارزش پول‌های فیات وابسته به ثبات اقتصادی هر کشور و همین‌طور وابسته به میزان عرضه و تقاضای مردم آن کشور دارد. به بیان ساده‌تر، این ارزها اعتبار و ارزش خود را از دولت چاپ کننده‌ی آن اخذ می‌کنند.
درمورد ارزهای فیات می‌توانیم این‌گونه بگویم که دارای هیچ ارزش فیزیکی نیستند و صرفاً یک تکه کاغذ یا سکه می‌باشند که در سراسر دنیا برای مبادلات اقتصادی و تجاری، خرید و فروش کالا و سرمایه‌گذاری در درون کشورها و یا خارج از محدوده کشورها از آنان بهره جویی می‌شود. یکی از اصلی‌ترین مشکلات این ارز آن است که امکان چاپ بدون محدودیت این ارزها موجب عرضهٔ بی‌رویه و افزایش تورم خواهد شد.

تاریخ پیدایش ارزهای فیات

پیدایش ارزهای فیات به قرن ها قبل در کشور چین برمیگردد. به گونه ای که یک ایالت در چین در قرن 11ام میلادی، اقدام به استفاده و بهره وری از پول های کاغذی نمود. این ارزها را در ابتدا برای تبادل کالاهایی چون ابریشم، طلا و نقره بهره می جستند. اما در قرن 13ام ارزهای فیات، رسمی تلقی شدند.
این ارز پس از چهار قرن، یعنی در قرن 17 میلادی، توسط کشورهای اروپایی پذیرفته و وارد چرخه مبادلاتی شد.
در قرن 20ام ایالات متحده، به صورت محدود، بهره وری از ارزها را بر مبادلات کالا روی کار آورد که در سال 1933، سرانجام برای پایان دادن به این امر(استفاده از ارزهای کاغذی) برای مبادله از طلا بهره جست.
این رویه تا سال 1972 ادامه داشت، تا آنکه طلا به عنوان ارز از چرخه پولی خارج شد و تصمیم بر بهره جویی از سیستم ارزهای فیات گرفته شد. این امر از استقبال بسزایی بهره مند شد و همین امر سبب شد که سیستم ارزهای فیات در همه ی کشورها رواج پیدا کند.

مقایسه ارز فیات با رمز ارزها

لازم است بدانیم تنها وجه مشترک ارزهای فیات با ارزهای دیجیتال، آن است که توسط یک کالای فیزیکی حمایت نمی‌شوند. این تنها وجه اشتراک این دو رمز ارز است. اما باید بدانیم که ارز فیات تحت تسلط دولت‌ها و بانک‌های مرکزی نظارت و کنترل می‌شوند. این درحالی است که بیشتر رمز ارزها به خاطر بهره جویی از بستر بلاک چین غیر متمرکز تلقی میشوند.
از دیگر تفاوت این ارزها آن است که چگونه خلق و تولید می شوند. باید بگویم ارزهای دیجیتال عرضه ی محدود دارند و کنترل شده تلقی می شوند. این درحالی است که ارزهای فیات تحت کنترل بانک ها و دولت ها هستند و با بررسی در صورت نیاز اقتصادی یک کشور می توانند هر قدر که نیاز باشد ارز فیات را به بازار تزریق کنند.

در دنیای ارز دیجیتال به علت منحصر به فرد بودن این ارزها، به این دلیل که هیچ مانندی در دنیای فیزیکال ندارند و هم اینکه بدون حد و مرز هستند موجب می شود، جذابیت مالی در تراکنشات بین المللی به وجود بیاید. اما باید دانست اگرچه این معاملات جذابیت وافری دارند، اما برخلاف سیستم ارزهای فیات پیگیری دشوارتر و تقریباً غیرممکنی را دارند.

از سوی دیگر، بازار ارزهای دیجیتال به نسبت ارزهای فیات کوچکتر بوده و همین امر موجب آن شده که بی‌ثبات‌تر از بازارهای سنتی باشد. این موضوع قادر است یکی از علل عدم پذیرش گسترده ارزهای دیجیتال تلقی شود. اما در پی رشد و بلوغ اقتصاد ارزهای دیجیتال، نوسان های رمز ارزها نیز افت پیدا خواهد کرد.

باید بدانیم که ارزهای فیات به ذخایر فیزیکالی، من جمله ذخیره ملی طلا یا نقره یک کشور وصل نیستند. به همین جهت ممکن است به دنبال بروز تورم از ارزش آن روز به روز کاسته و کم شود یا حتی به علت در آمیختن اقتصاد یک جامعه به تورم، ارز فیات آن جامعه نیز به طور کامل بی ارزش شود.

پول بدون پشتوانه و نحوه ی کارکرد آن

باید بر این موضوع واقف آییم که علت ارزشمندی پول فیات صرفاً به جهت کوشش های دولت صادرکننده آن و به علت حفظ این ارزش یا توافق دو سوی مبادله‌کننده بر روی آن است. در گذشته های دور، دولت‌ها به جای ارزهای فیات از یک کالای فیزیکال با ارزش همانند طلا و نقره سکه ضرب کرده و از آن برای مبادلات خود بهره می جستند. اما با پیشرفت جوامع بشری در مبادلات، روشی جایگزین برای ضرب سکه ها در نظر گفته شد که چاپ اسکناس‌های کاغذی بود. این اسکناس ها قادر بودند، برای میزان معینی از کالای فیزیکی بازخرید شوند. اما باید دانست که وضعیت پول فیات متمایز می باشد؛ زیرا پول بدون پشتوانه، از یک حمایت کننده فیزیکالی با ارزش، برخوردار نمی باشد. برای همین می توان گفت ارزهای فیات غیر قابل معاوضه و غیر قابل بازخرید می باشند.

مزایاو معایب

ارزهای فیات نیز دارای مزایا و معایبی هستند که در ذیل به طور مختصر به شرح آنها می‌پردازیم.

ایرانیان و پول کاغذی

در زمان فرمان‌روایی قوبیلای قاآن(۶۹۳-۶۵۸) بر چین، ایرانیان در دستگاه حکومتی مغول‌ها نفوذ زیادی پیدا کردند و زبان فارسی در آن سرزمین گسترش پیدا کرد.

در همین دوران، یک ایرانی آگاه و کارآمد، به نام سید اجل، به وزارت رسید. در دوران ۲۵ ساله‌ی وزارت سید اجل، پول کاغذی، معروف به چاو، در چین رواج یافت و تا زمانی که وی زنده بود، به‌خوبی نظام دریافت و پرداخت را منظم می‌کرد.

پس از مرگ سید اجل، امیراحمد بناکتی به جایگاه وزارت دست یافت که بدون داشتن اعتبار مالی و تهیه‌ی عایداتی که پشتیبان چاو باشد، مقدار زیادی از این پول منتشر کرد. در نتیجه‌، ارزش چاو به شدت کاهش یافت و امیراحمد در شورش مردم کشته شد. به این ترتیب، چاو کنار گذاشته شد و حتی پس از مرگ قوبیلای، نتوانستند ارزش از دست رفته‌ی آن را بازگردانند.

در سال ۶۹۳ هجری، زمانی که گیخاتوخان بر ایران فرمان‌روایی می‌کرد، در نتیجه‌ی هزینه شدن بیش از اندازه‌ی زر و سیم برای خوشگذرانی خان مغول و اطرافیانش، خزانه‌ کشور تهی شد و حتی برای غذای روز نیز پول کافی در دسترس نبود. در این میان، فردی به نام عزالدین‌محمد‌بن‌مظفر‌بن‌عمید، که از وضعیت چین و سرزمین‌های زیر فرمان قاآن آگاه بود، خود را به صدر‌جهان‌زنجانی، وزیر گیخاتوخان رسانید و به او پیشنهاد کرد به جای زر و سیم، چاو را در سرزمین ایلخانان رواج دهد و بحران مالی را از این راه حل کند.

به فرمان ایلخان خرید و فروش با زر و سیم ممنوع شد و در هر شهری اداره‌ای به نام چاوخانه بنیان‌گذاری شد و پول کاغذی برای مدتی، هر چند کوتاه، رواج پیدا کرد. این پول، قطعه کاغذی مستطیلی شکل بود که روی آن شهادتین، لغب مغولی گیخاتو، مبلغ آن و عبارت زیر نوشته شده بود:

"پادشاه جهان در تاریخ سنه‌ی ۶۹۳ این چاو مبارک را در ممالک روانه گردانید. تغییر و تبدیل‌کننده را با زن و فرزند به یاسا رسانیده، مال او را جهت دیوان بردارند."

با وجود این، چاو مدت زیادی پایدار نماند و با شورش مردم تبریز و سپس شیراز زمینه‌ی اعتراض سراسری فراهم شد و سرانجام فقط نامی از آن در تاریخ ماند. البته، نام چاوخانه به صورت چاپ‌خانه در فرهنگ ایرانی ماندگار شد.

تاریخچه چاپ کتاب و دستگاه های چاپ در ایران

گوتنبرگ آلمانی شخصی است که از او در تاریخ به عنوان اولین مخترع چاپ یاد می شود، در واقع گوتنبرگ اولین مخترع دستگاه چاپ کتاب می باشد، ولیکن با توجه به نقاشی هایی که انسان ها قرن های گذشته بر روی دیوارها می کشیدند و همچنین شواهدی تاریخی مانند خشت های گل رس آسوریان بیانگر این است که تاریخچه صنعت چاپ به صدها سال قبل از میلاد بر می گردد.

مرکز چاپ 724 چاپ در این مقاله قصد دارد به بررسی تاریخچه چاپ و دستگاه های چاپ کتاب در ایران بپردازد پس برای کسب اطلاعات در این زمینه با ما همراه باشید:

تاریخچه صنعت چاپ در ایران

تاریخچه صنعت چاپ در ایران به 5 قرن قبل از ظهور میلاد مسیح بر می گردد، که مصادف است با زمان پادشاهان هخامنشی، که از مهر های سلطنتی برای تایید فرمان های خود و ارسال آن به سایر مناطق تحت سلطه خود استفاده می کردند، و واژه چاپ نیز برای اولین بار در دوران سلطنت گیخاتوخان مغول پدید آمد که مربوط به پول های کاغذی بوده که ان را چاو می نامیدند.عده ای دیگر آغازگر صنعت چاوپ در ایران را عصر ایلخانان می دانند و برخی دیگر معتقدند که یهودیان فارس زیبا اولین کسانی هستند که به صنعت چاپ کتاب فکر کردند و آن را ابداع کردند.در سال 1639 در شهر لیدن کشور هلند 3 کتاب به زبان فارسی برای تبلیغ دین مسیحیت به چاپ رسید که این امر بیانگر این است که در تمام دنیا چاپخانه های فارسی وجود داشته است اولین کتاب چاپ شده در ایرام نیز توسط یک کشیش ارمنی در جلفای اصفهان به چاپ رسید که این کتاب از 572 صفحه تشکیل شده بود.

اولین چاپخانه در ایران

اولین چاپخانه در ایران در دوران صفویان و به دست کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان ابداع گردید، که با استفاده از آن دعا و ذکرهای مسیحی را به چاپ می رساندند، ارمنی های 30 سال بعد از این که به جلفای اصفهان مهاجرت کردند اقدام به دایر نمودن یک چاپخانه کردند و به چاپ کتاب های مذهبی خود پرداختند پس می توان گفت که ایرانیان از زمان صفویان با کار چاپخانه آشنایی داشتند.

اما صنعت چاپ در دوران ولایتعهدی عباس میرزا به صورت کاملا جدی رواج پیدا کرد، در واقع این سیاست عباس میرزا بود که برای استقرار جکومتش در تبریز و نزدیک بودن به عثمانی ها، با صنایع مختلفی که در ان سرزمین بود آشنا شود.عباس میرزا بعد از این که سپاهش شکست خورد برای این که بتواند این شکست را جبران کند به دنبال تاسیس چاپخانه ای برای انتشار روزنامه و کتاب های مفید بود، و بعد از گذشت مدت زمان اندکی و پیگیری ها وی، اولین چاپخانه در ایران به زبان فارسی وروش چاپ سربی تاسیس شد.

البته به دلیل اشکالاتی که در روش سربی وجود داشت رفته رفته چاپ سنگی پایه گذاری شد، عدم کیفیت در چاپ های سربی و کمرنگ چاپ شدن حروف و کلمات موجب شد تا مردم کماکان نسخه های دستی و نستعلیق را انتخاب کنند.البته لازم است که بدانید عباس میرزا برای پیش بردن امورات چاپخانه و صنعت چاپ میرزا زین العابدین تبریزی را مامور یادگیری این صنعت کرد، با توجه به موارد ذکر شده می توان گفت که اولین چاپخانه در شهر تبریز راه اندازی گردید.

اولین کتاب چاپ شده در ایران نیز به همین دوران بر می گردد و در شهر تبریز به چاپ رسید این کتاب که جهادیه نام داشت با سعی و تلاش میرزا زین العابدین تبریزی به چاپ رسید که به این دلیل بعدها لقب پدر چاپ ایران را بر روی این میرزای تبریزی نهادند.بعد از گذشت 7 سال از تاسیس اولین چاپخانه در تبریز، میرزا زین العابدین به دستور فتحعلی شاه چاپخانه ای نیز در تهران راه اندازی کرد و در این شهر نیز به چاپ کتاب پرداخت، موضوع کتاب هایی که در چاپخانه تهران به چاپ می رسید دینی- ادبی – تاریخی – آموزش اصول بهداشتی و هر آنچه که نیاز جامعه در آن دوران بود .

به مرور چاپ سربی جای خود را به چاپ سنگی دارد و اولین دستگاه چاپ سنگی توصط شخصی به نام جعفرخان تبریزی وارد شهر تبریز شد و اولین کتابی که با این دستگاه به چاپ رسید یک جلد قران بود که توسط میرزا اسدالله در سال 1248 چاپ شد، بعد از آن در سایر شهرهای ایران دستگاه چاپ سنگی توسعه پیدا کرد.بعد از این که مدرسه دارلفنون در ایران توسط امیرکبیر تاسیس شد نیاز به چاپ کتاب و استفاده از این صنعت گسترش بیشتری پیدا کرد و این امر موجب شد تا کارگاهی به منظور چاپ کتب این مدرسه راه اندازی شود، این چاپخانه به مدت 32 سال ( از سال 1268 الی 1300) چاپ کتاب های این مدرسه را بر عهده داشت. همچنین به دستور ناصرالدین شاه یک چاپخانه دولتی تاسیس و راه اندازی شد که کتاب و روزنامه چاپ می کرد.

یکی از مهم ترین عواملی که باعث شد تا مردم به خواندن مطالب اجتماعی و سیاسی علاقه مند شوند نهضت مشروطه بود در واقع این نهضت یکی از عوامل مهم در رشد صنعت چاپ در ایران به شمار می آید.

صنعت چاپ تصویری در ایران

صنعت چاپ تصویری در زمان محمد شاه به ایران وارد شد و اولین کتاب تصویری با نام لیلی و مجنون که دارای 4 تصویر بود در این دوران به چاپ رسید، کتاب تصویری دوم دیوان فضلی بغدادی نام داشت که شامل 20 تصویر بود این کتاب در 1264 به چاپ رسید، کتاب سوم با نام روضه المجاهدین دارای 8 تصویر بود و پس از آن روزنامه های شرف و شرافت برخی شماره های خود را به تصویری چاپ کردند .که بعد از آن دیگر چاپ مصور در میان روزنامه ها نیز رواج پیدا کرد.

روز ملی صنعت چاپ در ایران

اکنون بیش از 10 سال است که در ایران تاریخ 11 شهریور را با نام روز ملی صنعت چاپ نامگذاری شده است، این روز برای گرامی داشت تمامی هنرمندان و افراد بزرگی است که در پیشرفت این صنعت در ایران تلاش فراوانی کرده اند .